Geografia

W skład Estonii wchodzi ponad 1500 wysp i wysepek w Zatoce Ryskiej (największe Sarema i Hiuma) o łącznej powierzchni 4,2 tys. km² (9,2% powierzchni kraju). Zachodnie wybrzeże silnie rozczłonkowane, niskie, północne - wysokie i strome. Większość obszaru stanowią tereny nizinne (średnia wysokość 50 m) z najwyższym wzniesieniem Suur fiut, sięgającym 318 metrów n.p.m. Rzeźba polodowcowa (moreny, drumliny, ozy, jeziora). W północno-wschodniej części wysoczyzna Pandivere (wys. do 166 m), na południu i południowym-wschodzie wzniesienia Sakala, Otepää i Haanja (do 318 m). Klimat umiarkowany, przejściowy między morskim i kontynentalnym. Średnia temperatura w najchłodniejszym miesiącu (w lutym) wynosi od ?6°C na wschodzie, do ?2°C na zachodnich wyspach, w lipcu 16?17°C. Suma roczna opadów 600?700 mm, maksimum od lipca do września. Gęsta sieć rzeczna, zwłaszcza w południowej części, główne rzeki: Narwa, Ema, Parnawa; ponad 1000 jezior (ok. 5% powierzchni kraju), największe Pejpus (graniczne z Rosją). Estonia leży w strefie lasów mieszanych. Na ubogich glebach piaszczystych rosną bory sosnowe (z sosną zwyczajną), na glebach bardziej żyznych lasy świerkowe (ze świerkiem pospolitym), niekiedy ze znacznym udziałem dębu szypułkowego i innych drzew liściastych. Lasy zajmują ok. 18% powierzchni kraju, torfowiska (przeważnie wysokie) i tereny podmokłe ? 20%. Na wschód od Tallinna (na wybrzeżu Zatoki Fińskiej) Park Narodowy Lahemaa.

Największe wyspy należące do Estonii to:
- Hiuma
- Sarema
- Muhu
- Vormsi

Historia

Ślady życia ludzkiego w Estonii sięgają mezolitu, od neolitu zasiedlanie tych terenów było już zjawiskiem stałym, a w III?II tysiącleciu p.n.e. pojawiły się plemiona ugrofińskie, z których wyłonili się pierwsi przodkowie późniejszych Estów. Nazwa Estowie, zaświadczona w starożytności (Tacyt), oznacza ludność Estonii powstałą z przemieszania ludów ugrofińskich z napływającymi ludami bałtyckimi, pokrewną pierwotnym plemionom litewskim i łotewskim oraz ? prawdopodobnie ? germańskim ze Skandynawii. Pod koniec I tysiąclecia n.e. rozpoczął się wyraźny rozwój gospodarczy, choć Estonia znalazła się w trudnym położeniu, między Słowianami wschodnimi, plemionami bałtyckimi i Dunami oraz wikingami, atakującymi ją od morza. W IX wieku znalazła się pod silnym wpływem Finlandii. Konsolidację państwa najpierw uniemożliwiły niszczycielskie najazdy wikingów i książąt z Rusi Kijowskiej, a od XII?XIII w. stały napór niemiecki (zbrojne misje biskupów z terenu Łotwy, działania zakonu kawalerów mieczowych i Krzyżaków). Prawie cała Estonia znalazła się pod władzą biskupa Ozylii, Dorpatu oraz zakonu krzyżackiego. Element niemiecki zdobył przewagę w warstwie rycerskiej (później wśród szlachty) oraz w miastach. Zapanowały stosunki wzorowane na istniejących w Niemczech (m.in. system lenny, rządząca warstwa panów feudalnych). Od XIII w. obszar obecnej Estonii i Łotwy, opanowany przez Niemców, nosił nazwę "Inflanty". Administracyjnie tworzył swoistą konfederację 5 państw: zakonnego, arcybiskupstwa ryskiego oraz biskupstw kurlandzkiego, dorpackiego i ozylijskiego. W 1236?1346 pn. część Estonii należała do Danii, następnie, w wyniku sprzedaży, znalazła się w państwie zakonnym, inflanckiej gałęzi Krzyżaków. Po walkach w XIV w. z arcybiskupem ryskim zakon zyskał pozycję hegemona w Inflantach, stracił ją po przegranej wojnie Krzyżaków z Polską i Litwą (Grunwald 1410). Od XV w. Inflanty coraz bardziej interesowały państwo moskiewskie, Polskę (wraz z Litwą), Danię i Szwecję. Wywołana przez cara Iwana IV Groźnego wojna inflancka (1558?1570) ogromnie osłabiła kraj. Estonia (Inflanty) związała się z Polską i Litwą, część jej zajęli Szwedzi i Duńczycy. 26 marca 1600 Król Polski Zygmunt III Waza ogłosił decyzję o przyłączeniu Estonii do Polski. Fakt ten stał się przyczyną rozpoczęcia długotrwałych, sześćdziesięcioletnich polsko-szwedzkich konfliktów zbrojnych. W walce o Estonię zwyciężyli Szwedzi (1629 uzyskali część Polski), a 1645 zjednoczyli całą Estonię pod swym panowaniem. W XVI?XVII w. w Estonii ustaliła się różnorodna struktura wyznaniowa (katolicyzm, wyznania protestanckie, prawosławie) oraz struktura społeczna zapewniająca najwięcej przywilejów ludności niemieckiej (baronowie). Reformy dokonane w czasie rządów szwedzkich zniosły wielką własność feudalną oraz zmniejszyły zależność i obciążenia chłopów. Zaczęła się budzić narodowa świadomość estońska. W wyniku wojny północnej (1700?1721) Estonia przeszła pod panowanie Rosji. Car Piotr I Wielki zniósł reformy szwedzkie, zagwarantował przywileje niemieckiej części ludności ? nastąpiło znaczne pogorszenie sytuacji chłopów, zaostrzenie sprzeczności społecznych i narodowościowych, co na długo zagwarantowało Rosji pełną lojalność niemieckiej części ludności. W 1816 car Aleksander I zniósł w Estonii poddaństwo chłopów. od lat 30. XIX w. zaczęło się rozwijać nowoczesne rolnictwo, następnie przemysł. Procesy te wiązały się z szybką emancypacją narodową Estończyków, których kultura (jakkolwiek wiele czerpała z kultury niemieckiej) rozwijała się niezależnie, wraz z tworzeniem się nowoczesnego narodu estońskiego. Walka z przewagą elementu niemieckiego skłoniła Estończyków do ostrożnego poparcia (od lat 80.) antyniemieckiej polityki rosyjskiej w Estonii oraz zdecydowanego oporu wobec nacisków rusyfikacyjnych. Estończycy szybko zaczęli opanowywać różne działy gospodarki. 24 lutego 1918 Estonia ogłosiła niepodległość ? rozpoczęła się wojna estońsko-rosyjska 1918?1920. W 1919 udana kontrofensywa wojsk estońskich pod dowództwem Johana Laidonera wyparła bolszewików z terytorium Estonii. 2 lutego 1920 Rosja radziecka uznała estońską niepodległość w traktacie w Tartu. Estonia została anektowana przez ZSRR w czerwcu 1940. Powstała Estońska SRR. W 1991 r. Estonia wraz z innymi republikami ZSRR odzyskały niepodległość. Obecnie Estonia należy do Unii Europejskiej i NATO.

Gospodarka

W roku 2006 PKB/osobę (parytet siły nabywczej) Estonii bardzo wzrósł i wynosi, na rok 2006, 19 600$ USD/osobę. Ekonomiczne dane statystyczne na rok 2005 ? PKB nominalne ? na 1 mieszkańca ? PKB rzeczywiste ? na 1 mieszkańca ? wzrost PKB 22,29 mld USD 16 700 USD 12,19 mld USD 9150 USD 9,6% waluta: EEK korona estońska = 100 senti struktura zatrudnienia: ? rolnictwo 11% ? przemysł 20% ? usługi 69% udział % w PKB ? rolnictwo 4% ? przemysł 29,4% ? usługi 66,6% budżet: ? dochody ? wydatki 5,126 mld USD 5,017 mld USD inflacja: 3,1% dług publiczny: 4,89% PKB dług zagraniczny: 11,03 mld USD rezerwy złota i dewizy: 1,948 mld USD siła robocza: 670 000 ludzi ludność żyjąca poniżej ubóstwa: bd bezrobocie: 7,9% inwestycje: 29,1% PKB przemysłowe produkcyjne tempo wzrostu: 9,7% źródła energii: ? paliwa kopalne b/d ? energia wodna b/d ? energia atomowa b/d elektryczność: ? produkcja ? konsumpcja 9,017 mld kWh 7,024 mld kWh ropa naftowa: ? produkcja ? konsumpcja 6100 bb bar/d 25 000 bar/d naturalny gaz: ? produkcja ? konsumpcja 0 m3 1,41 mld m3 struktura użytkowania ziemi: ? grunty orne b/d ? użytki zielone b/d ? lasy b/d ? pozostałe b/d import: 9,189 mld USD import (najważniejsi partnerzy) Finlandia: 19,8% Niemcy: 13,8% Rosja: 9,4% Szwecja: 8,8% Litwa: 6,1% Łotwa: 4,7% eksport: 7,439 mld USD eksport (najważniejsi partnerzy) Finlandia: 26,4% Szwecja: 12,9% Łotwa: 8,8% Rosja: 6,5% Niemcy: 6,2% Litwa: 4,8%

Kraj przemysłowo-rolniczy. Do 1991 wchodził w skład nadbałtyckiego regionu ekonomicznego ZSRR, silnie uzależniony od importu surowców i paliw. Reforma systemu gospodarczego została zapoczątkowana przed uzyskaniem niepodległości. Estonia jako pierwsze z państw powstałych po rozpadzie ZSRR opuściła w 1992 strefę rublową. Obecnie dynamicznie rozwijający się kraj (średniorocznie 5?7%, gospodarka oparta o usługi (65%). Przemysł to 30% PKB, a rolnictwo zaledwie 5%. Duża komputeryzacja państwa. Znaczne pozyskanie torfu. Silnie rozwinięty przemysł maszynowy, elektroniczny, drzewny i meblarski, chemiczny i spożywczy. Głównym ośrodkiem jest stolica Tallinn. Produkcja energii 8,8 TWh, piwa 95 mln litrów. Uprawa głównie jęczmienia, pszenicy, ziemniaków i żyta, w hodowli większe znaczenie ma trzoda i bydło mięsne. Pomyślnie rozwija się rybołówstwo ? 104 tys. ton ryb. Port morski w Tallinnie należy do większych na Bałtyku. Sieć drogowa liczy 28 tys. km, a jej uzupełnieniem jest 1180 km kolei. Coraz większe znaczenie ma turystyka (dochody przekraczają pół miliarda dolarów). Eksport 4,6 mld dolarów, import 6,2 mld dolarów. Wartość PKB w 2004 roku wyniosła 7,2 mld euro, czyli 5,4 tys. na mieszkańca. Bezrobocie: 10% (regiony zamieszkane przez Rosjan 20%).

Rolnictwo

Użytki rolne zajmują 32% powierzchni kraju (2000). Zbiory zbóż (jęczmień, owies, pszenica) 643 tys. t (1996), rośliny pastewne (gł. wieloletnie trawy), ziemniaki (0,6 mln t), len, w strefach podmiejskich ? warzywa. Intensywna hodowla bydła mleczno-mięsnego (758 tys. sztuk ? 1990), trzody chlewnej typu mięsnego (1 mln), owiec, kóz, drobiu. Rybołówstwo morskie, głównie porty rybackie: Tallinn, Parnawa, Haapsalu i Kuressaare.

Podział administracyjny

Estonia jest podzielona na 15 prowincji (est. maakonnad; lp. ? maakond; 'powiat'). Prowincje z kolei dzielą się w sumie na 227 gmin dwóch rodzajów: 33 miejskie (linn) i 194 wiejskie (vald). Prowincja Stolica Powierzchnia (km?) Ludność Hiiu Kärdla 1023 10 289 Saare Kuressaare 2922 35 356 Lääne Haapsalu 2383 28 101 Rapla Rapla 2980 37 093 Pärnu Pärnu 4807 89 660 Harju Tallinn 4333 521 410 Lääne Viru Rakvere 3465 66 743 Ida Viru J?hvi 3364 174 809 Järva Paide 2623 38 255 J?geva J?geva 2604 37 647 Viljandi Viljandi 3422 56 854 Tartu Tartu 2993 148 872 P?lva P?lva 2165 31 954 V?ru V?ru 2305 38 967 Valga Valga 2044 35 059

Demografia

Statystyki demograficzne (2006) Zmiana liczby ludności Estonii w latach 1992?2003 (w tysiącach) Liczba ludności 1 324 333 Ludność według wieku 0 ? 14 lat 15,2% mężczyzn: 103 367 kobiet: 97 587 15 ? 64 lat 67,6% mężczyzn: 427 043 kobiet: 468 671 ponad 64 lata 17,2% mężczyzn: 75 347 kobiet: 152 318 Piramida demograficzna Estonii (2005) Średnia wieku w całej populacji 39,3 lat mężczyzn 35,8 lat kobiet 42,6 lat Przyrost naturalny -0,64% Współczynnik urodzeń 10,04 urodzeń/1000 mieszkańców Współczynnik zgonów 13,25 zgonów/1000 mieszkańców Współczynnik migracji -3,2 migrantów/1000 mieszkańców Ludność według płci przy narodzeniu 1,06 mężczyzn/kobiet poniżej 15 lat 1,06 mężczyzn/kobiet 15 ? 64 lat 0,91 mężczyzn/kobiet powyżej 64 lat 0,5 mężczyzn/kobiet w całej populacji 0,84 mężczyzn/kobiet Umieralność niemowląt w całej populacji 7,73 martwych/1000 żywych urodzeń płci męskiej 8,91 martwych/1000 żywych urodzeń płci żeńskiej 6,47 martwych/1000 żywych urodzeń Oczekiwana długość życia w całej populacji 72,04 lat mężczyzn 66,58 lat kobiet 77,83 lat Rozrodczość 1,4 urodzeń/kobietę HIV/AIDS Współczynnik dorosłych z HIV/AIDS 1,1% (2003) Liczba osób żyjących z HIV/AIDS 7800 (2003) Liczba zmarłych na HIV/AIDS mniej niż 200 (2003)

Estończycy stanowią 68,6% ludności (spis z 2006), Rosjanie 25,6% (głównie w Tallinnie, Kohtla-Jarve i Narwie), Ukraińcy 2,1%, Białorusini 1,3%, Finowie 0,9%; pozostali to głównie Tatarzy, Łotysze, Żydzi, Polacy i Litwini. Od początków lat 90. spadek liczby ludności. Przyrost naturalny od 1991 ujemny (-5,3? w 1995 i -4,1? w 1997). Wskaźnik urodzeń 8,7? (1997); w wieku do 14 lat 19% populacji, 65 lat i więcej 14%. Ludność miejska 69% (1997). Gęstość zaludnienia 29,4 osób na km? (największa w północnej części, między Tallinnem a Narwą). Główne miasta poza stolicą: Tartu, Narwa, Kohtla-Järve, Parnawa.

Struktura etniczna
Narodowości według spisu z 2000 roku:
- 73,2% Estończycy
- 21,6% Rosjanie
- 2,1% Ukraińcy
- 1,3% Białorusini
- 0,9% Finowie
- 1,2% inni

Religia

Estonia jest krajem protestanckim (luterańskim). Ponad 31% dorosłych mieszkańców Estonii to praktykujący. Wśród nich:
- protestantyzm 15% (głównie Estończycy, a także fińskie i łotewskie mniejszości narodowe)
- prawosławie 14% (w większości rosyjskojęzyczne mniejszości narodowe)
- islam 7% (mniejszości narodowe)

Język

Oficjalnym językiem kraju jest język estoński, blisko spokrewniony z językiem fińskim, i tak jak fiński zawiera wiele słów szwedzkiego pochodzenia. Podczas ery radzieckiej język rosyjski był obowiązkowo nauczany w szkołach i stąd powszechna jego znajomość, nie tylko wśród etnicznych Rosjan, ale również wśród starszych, 30?70-letnich Estończyków. Współcześnie w szkołach, jako pierwszy obcy język wykładany jest raczej angielski, który jest stosunkowo powszechnie znany wśród młodzieży.

Języki, według spisu z 2000 roku:
- język estoński 67,3%
- język rosyjski 29,7%,
- inne 2,3%
- nieznane 0,7%
- język v?ro 70 000

Analfabetyzm, dane szacunkowe na rok 2003:
- ogólnie: 0,2%
- mężczyźni: 0,2%
- kobiety: 0,2%

Polacy w Estonii

Emigracja polska do Estonii w latach 30. XX w. liczyła ok. 1 tys. osób. Polacy skupiali się głównie w Tallinnie, Narwie i Tartu. Byli to głównie rzemieślnicy i robotnicy. Pierwsze polskie organizacje w Estonii to: założony w 1929 roku Związek Narodowy Polski Jutrzenka w Tartu i założony w 1930 Związek Narodowy Polaków w Estonii w Tallinnie (1937 ? 340 członków). Rozwijano działalność kulturalno-oświatową (chóry, biblioteki, teatry amatorskie i kółka samokształceniowe języka polskiego, historii i geografii). W 1934 utworzono w Tallinnie pierwszą polską drużynę harcerską. W 1937?1939 w Estonii pracowało sezonowo około 4 tysięcy robotników rolnych, głównie z województwa wileńskiego i nowogrodzkiego. Część pozostała na stałe. W 1939 liczbę Polaków w Estonii szacowano na 1,5 tys. osób. 1940?1941 i 1944?1945 prześladowania ludności polskiej przez NKWD (m.in. deportacje na Syberię). Obecnie Estonię zamieszkuje kilkuset Polaków.

Największe miasta

Miasto Liczba mieszkańców Liczba Estończyków Procentowo Estończyków Tallinn Tallinn Narwa Narwa Tallinn 400 387 215 114 53,7% Dorpat 101 169 80 397 80% Narwa 68 680 3331 4,9% Kohtla-Järve 47 679 8479 17,8% Pärnu 45 500 36 112 80% Viljandi 20 756 18 995 91,5% Sillamäe 17 199 719 4,2% Rakvere 17 097 14 496 84,8% Maardu 16 738 3331 20% Valga 14 323 8970 62,6% Kuressaare 14 925 14 548 97,5% V?ru 14 879 13 414 90% J?hvi 12 112 4022 33,2% Haapsalu 12 054 9587 80% Paide 9642 8683 90%