Dane podstawowe

Historia

Początki

Państwo Afganistan jako samodzielny organizm państwowy powstało dopiero w XVIII w. Na przełomie II i I tysiąclecia p.n.e. terytorium dzisiejszego Afganistanu zostało opanowane przez Arjów. W połowie I tysiąclecia znajdowało się w składzie Baktrii. Od VI w. p.n.e. podlegało perskim Achemenidom. W roku 330 p.n.e. podbite przez Aleksandra III Wielkiego, po rozpadzie jego imperium powstało tu około 250 p.n.e. państwo grekobaktryjskie, a na jego miejscu I–IV w. n.e. — państwo Kuszanów. Plemiona Heftalitów zjednoczyły pn. tereny Afganistanu w V–VI w., ale uległy Sasanidom z Iranu. W VII w. Arabowie włączyli do kalifatu prawie cały Afganistan, islam znalazł tu bardzo szybko rzesze wyznawców. Od poł. IX w. lokalne dynastie uniezależniły się od kalifatu i Afganistan kolejno podlegał perskiej dynastii Tahirydów, Safarydów, Samanidów, tur. dyn. Ghaznawidów oraz szachom Chorezmu. Najazdy mong. w XIII i XIV w. wyniszczyły kraj cywilizacyjnie, jedynie w okresie rządów Timurydów w XV w. nastąpił krótki okres ożywienia gosp. i kult. z centrum w Heracie; w XVI w. obszar Afganistanu podzielono między Persję, państwo Wielkich Mogołów i chanat uzb. w Azji Środkowej.

Za twórcę państwa Afganistan jest uważany Ahmad Szah Durrani (panował 1747–73), którego państwo obejmowało tereny należące do plemion afgańskich i do pn. Indii (oprócz plemion afgańskich znalazły się tu m.in. plemiona turkmeńskie, Uzbecy, Hazarowie, Beludżowie); jego następcy utracili pn. Indie, a wojna domowa podzieliła kraj na wiele niezależnych księstw, które ponownie zjednoczył Dost Mohammad Chan (panował 1826–63). Afganistan stał się wówczas obiektem ostrej polit. rywalizacji bryt.-ros.; obawy W. Brytanii o rosnące wpływy ros. zagrażające jej panowaniu w Indiach przyczyniły się do wybuchu I wojny ang.-afgańskiej (1838–42); Dost Mohammad, pozbawiony władzy i uwięziony, odzyskał ją natychmiast po wycofaniu się bryt. korpusu, nie potrafiącego opanować buntu plemion; jego syn i następca, Szer Ali Chan, utracił władzę w wyniku II wojny ang.-afgańskiej (1878–80), jej przyczyną również był wzrost wpływów ros. i próby W. Brytanii przeciwstawienia się im. Abdurrahman Szah (panował 1880–1901) uznał bryt. kontrolę nad polityką zagraniczną Afganistanu (Afganistan miał być buforem między Rosją a Indiami) i zachował wewn. niezawisłość, wprowadzając politykę izolacjonizmu; 1893, zagrożony nową wojną, pozwolił na przyłączenie do Indii bryt. części obszaru zamieszkanego przez afgańskie plemiona Pasztunów, uznając jako granicę tzw. linię Duranda; w czasie I wojny światowej Afganistan pozostał neutralny. Następny władca, Amanullah Chan (panował 1919–29) ogłosił niepodległość Afganistanu i wkroczył na teren Pasztunistanu za linię Duranda, wywołując 1919 III wojnę ang.-afgańską; W. Brytania po kilku miesiącach walk podpisała traktat w Rawalpindi uznający niepodległość Afganistanu, który wycofał się z zajętych terenów; 1921 zawarto dwustronne układy bryt.-afgański i sowiecko-afgański, które przypieczętowały niezawisłość i niepodległość Afganistanu; Amanullah rozpoczął wszechstronny program reform (pierwsza konstytucja 1923, modernizacja systemu adm., ustanowienie świeckiego sądownictwa, reforma podatków itp.) wrogo przyjęty przez większość społeczeństwa. W 1928 wybuch powstania zbrojnego, abdykacja i ucieczka Amanullaha; władzę przejął na krótko Bacza-je Saghao, Tadżyk, pod imieniem Habibullaha II; opozycją przeciwko niemu kierował pasztuński ród Musahiban, który objął władzę osadzając na tronie Nadera Szaha; przyjęto program stopniowych reform przy zachowaniu neutralnej polityki zagr.; 1933 Nader Szah został zamordowany, a jego syn Zaher Szah kontynuował politykę wewn. i zagr. ojca.

II Wojna Światowa

W czasie II wojny świat. Afganistan także zachował neutralność; 1946 został czł. ONZ; powstanie Pakistanu 1947 spowodowało powracające napięcia na granicy afgańsko-pakistańskiej (wyznaczonej przez linię Duranda), której Afganistan nie uznawał, roszcząc pretensje do Pasztunistanu; w tym sporze Afganistan znalazł sojuszników w ZSRR i krajach komunist.; wpływy polit. i ekon. ZSRR zwiększały się z upływem lat; w latach 60. liberalne reformy wewn. (1964 nowa konstytucja — powstał 2-izbowy parlament, a w wyborach 1965 po raz pierwszy głosowały kobiety), jednak opozycja na rzecz swobód demokr. zaktywizowała się i zradykalizowała (po klęsce suszy 1970–73 dramatycznie pogorszyła się też sytuacja gosp.); 1973 nastąpił wojsk. zamach stanu, proklamowano republikę; premierem, prezydentem, min. obrony oraz spraw zagr. został gen. M. Daud Chan; jego dyktatorskie rządy zakończyły się 1978 tzw. rewolucją kwietniową (zginął on i jego stronnicy), władzę objęła Rada Rewol. — jej przewodn. N.M. Taraki, sekr. generalny komunist. Lud.-Demokr. Partii Afganistanu (L-DPA). Afganistan został Demokr. Republiką Afganistanu, L-DPA — jedyną i rządzącą partią; zapowiedziano przeprowadzenie zasadniczych reform społ.-ekon. wprowadzających kraj na niekapitalist. drogę rozwoju; tempo wprowadzanych zmian wzorowanych na modelu sowieckim, wzmagało wrogość konserwatywnego społeczeństwa do władzy centr. (w marcu 1979 powstanie fundamentalistów islamskich w Heracie) oraz spowodowało rozłam i walki wewn. w L-DPA (powstały 2 frakcje: umiarkowana Parczam i radykalna Chalk); we wrześniu 1979 przewrót rządowy, zabójstwo Tarakiego i przejęcie władzy przez przywódcę Chalku, H. Amina (który nie został zaakceptowany przez ZSRR); w grudniu 1979 zaczęła się sowiecka interwencja wojsk., zamordowanie Amina i powierzenie kierownictwa Rady Rewol. B. Karmalowi z frakcji Parczam; ciężkie kilkuletnie walki partyzantów afgańskich (modżahedinów) z armią rządową i sowieckim korpusem interwencyjnym, który poniósł znaczne straty (kilkanaście tys. zabitych); nastąpił masowy exodus ludności do Pakistanu i Iranu, gdzie powstały bazy szkoleniowe i zaopatrzeniowe modżahedinów (wsparcia udzielały im Stany Zjedn., państwa Europy Zach. i kraje arab., zwł. Arabia Saudyjska); potępienie ZSRR przez opinię międzynar., m.in. rezolucje ONZ i Organizacji Konferencji Islamskiej wzywające do wycofania wojsk sowieckich z Afganistanu. W 1986 dymisja B. Karmala, którego zastąpił M. Nadżibullah i, w porozumieniu z nowym przywódcą ZSRR M.S. Gorbaczowem, zapowiedział politykę zgody nar. i wycofanie wojsk sowieckich. Od 1988 ewakuacja jednostek wojsk. ZSRR z Afganistanu (do lutego 1989); opozycja wzmogła ofensywę antyrządową, jednocześnie nastąpiły rozłamy i walki wewn. wśród modżahedinów, co uniemożliwiło wyłonienie jednomyślnie akceptowanych przedstawicieli do negocjacji z rządem; 1991 Stany Zjedn. i rząd w Moskwie oznajmiły o wstrzymaniu pomocy wojsk. dla stron konfliktu afgańskiego od pocz. 1992, ONZ zaproponowała konferencję pokojową i pośrednictwo w mediacjach. Od kwietnia 1992 (po obaleniu prez. Nadżibullaha i zajęciu Kabulu przez modżahedinów) rządy w Afganistanie sprawowała Rada Kierownicza złożona z przywódców 10 ugrupowań opozycji; funkcję tymczasowego prezydenta powierzono B. Rabbaniemu, Tadżykowi (popieranemu przez najsilniejsze ugrupowanie — Stow. Muzułm., Dżamijat-e Islami, pod kierownictwem Ahmada Szaha Masuda, także Tadżyka); 1993 G. Hekmatjar, Pasztun, przywódca Partii Muzułm. (Hezb-e Islami), który toczył bój o Kabul z prez. Rabbanim, zgodził się przyjąć stanowisko premiera i zaprzestać walk. Wkrótce nastąpił rozłam wśród dawnej opozycji muzułm. — ugrupowanie talibów (uczniów szkół muzułm.) wypowiedziało wojnę mudżahedinom, zwolennikom prez. B. Rabbaniego, zapowiadając wprowadzenie prawa muzułm. w Afganistanie; pod koniec 1995 talibowie zajmowali już połowę terytorium kraju, 1997 — trzy czwarte, przejęli faktycznie władzę obalając prez. B. Rabbaniego (1996); zaprowadzili restrykcyjne przepisy szari'atu (przy poparciu Pakistanu i Arabii Saudyjskiej); 20 VIII 1998 lotnictwo amer. zbombardowało bazy terrorystów we wschodnim Afganistanie; IX 1998 napięcie między Afganistanem a Iranem groziło wybuchem konfliktu zbrojnego.